Γραμματικά γένη και διάκριση φύλου
Το κείμενο αυτό το έγραψα με αφορμή ένα διαχρονικά σχετικά σταθερό προβληματισμό που υπάρχει στην κοινωνία γύρω από την
σχέση των γραμματικών Γενών (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο) και τα φυσικά φύλα (άνδρας, γυναίκα για ανθρώπους, αρσενικό
θηλυκό για ζώα). Ο προβληματισμός αυτός αφορά στο ποια είναι τα αποτελέσματα της σύγχυσης μεταξύ των γραμματικών και
φυσικών γενών καθώς και του γεγονότος ότι πολλές λέξεις που αφορούν ανθρώπους ανεξαρτήτως φύλου είναι αρσενικές με
πιο σημαντικό παράδειγμα την λέξη «άνθρωπος». Είναι συχνές οι περιπτώσεις που ομιλητές για να περιορίσουν αυτήν την
σύγχυση κάνουν χρήση και των δυο γραμματικών γενών (σε περιπτώσεις που κάποιος άλλος θα χρησιμοποιούσε μόνο το αρσενικό)
πχ κύριοι κυρίες ή κύριοι/ες (Hendiadys)
σε κάποιες περιπτώσεις έχει χρησιμοποιηθεί μόνο το θηλυκό γένος 1
Με τον όρο σύγχυση αναφέρομαι στη χρήση αρσενικών λέξεων όπως πχ. ο άνθρωπος για τη δήλωση μόνο ανδρών σε αντίθεση με την τυπική σημασία 2 της λέξης όπου αναφέρετε στο σύνολο των ατόμων του είδους Homo sapiens (στο εξής με τον όρο σύγχυση θα αναφέρομαι μόνο στη σύγχυση γραμματικού γένους με φυσικό φύλο)
Υπάρχουν τρεις οπτικές που με ενδιαφέρει ν' αναλύσω τη χρήση της λέξης «άνθρωπος»
- Σημασιολογική ανάλυση 3
- Πραγματολογική ανάλυση 4
- Γλωσσική πράξη 5
30 εκατομμύρια άνθρωποι ήταν τα θύματα της Ισπανικής γρίπης το 1918.
- αυτή ή πρόταση αποτελεί μια δήλωση που αφορά τα ανθρώπινα θύματα της Ισπανικής γρίπης.
- Γνωρίζοντας ότι η γρίπη προσβάλει και τα δυο φύλα δεν έχουμε καμία αμφιβολία ότι δεν υπάρχει κάποια διάκριση φύλου.
- Ο ομιλητής μάς βεβαιώνει για ένα γεγονός
Είδα έναν άνθρωπο να πέφτει στην θάλασσα.
- δήλωση για έναν άνθρωπο που έπεσε στην θάλασσα
- γνωρίζοντας την τάση που έχουν οι ομιλητές ν' αναφέρουν το φύλο όταν αναφέρονται σε ανθρώπους θεωρούμε ότι ο ομιλητής δεν γνωρίζει το ακριβές φύλο του ανθρώπου που έπεσε στην θάλασσα
- Ο ομιλητής μάς βεβαιώνει για ένα γεγονός
τι είπε πάλι ο άνθρωπος! (με τα κατάλληλα προσωδιακά χαρακτηριστικά)
- δήλωση του γεγονότος ότι κάποιος άνθρωπος ανέφερε κάτι.
- λόγω την προσωδιακών χαρακτηριστικών θεωρούμε ότι ο ομιλητής αναφέρεται σε κάποιον που γνωρίζει καλά, άρα γνωρίζει και το φύλο του, επίσης λόγω της τάσης που έχουμε στην ελληνική για την επίμαχη σύγχυση θεωρούμε ότι αναφέρεται σε άνδρα
- ο ομιλητής επιτελεί μια εκφραστική πράξη, δηλώνει το θαυμασμό του για κάποιον άλλο άνδρα.
Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο.
- δήλωση του γεγονότος ότι ο θεός έπλασε τον άνθρωπο
- λόγω της γνώσης των θρησκευτικών κειμένων θεωρούμε ότι αναφέρεται στον Αδάμ
- γενικά ο ομιλητής μάς βεβαιώνει ένα γεγονός, ανάλογα με το ευρύτερο συμφραστικό πλαίσιο μπορεί ο ομιλητής να θέλει να μειώσει το γυναικείο φύλο κάνοντας αναφορά στο μύθο της δημιουργίας της Εύας απο το πλευρό του Αδάμ μέσω της χρήσης της επίμαχης σύγχυσης.
Στα παραδείγματα που έθεσα πιστεύω ότι είναι εμφανές ότι η σύγχυση χρησιμοποιείται ως πραγματολογικό δεδομένο για την απόδοση σημασίας στη λέξη «άνθρωπος».
Μια άλλου είδους συνέπεια της σύγχυσης είναι ότι οι συνδηλώσεις των σημείων 6 άνδρας - γυναίκα επεκτείνονται στα σημεία που ανήκουν στο ίδιο γραμματικό γένος πχ. το σημείο γάτα συνδέεται με το σημείο γυναίκα, φανταστείτε πόσο παράξενο θα ήταν ο υπερήρωας της marvel μαύρη γάτα (black cat) να ήταν άνδρας (εναλλακτικά ο υπερήρωας της DC catwoman).
Η σύγχυση μεταξύ του Γραμματικού Γένους και του φυσικού φύλου είναι αποτέλεσμα ποικίλων διαδικασιών που έλαβαν μέρος στο διαχωρισμό των λέξεων σε γραμματικά γένη, διαδικασίες που χάνονται στο βάθος του χρόνου της χρήσης των γλωσσών. Μπορούμε αβίαστα, πιστεύω, να θεωρήσουμε ότι η επιλογή του Αρσενικού γένους της λέξης «άνθρωπος» στα Ελληνικά δεν είναι απλά η υλοποίηση της πιθανότητας 1/3 που έχει η κάθε λέξη να συμπεριληφθεί στις τάξεις ενός γένους, η δομή μιας οποιασδήποτε γλώσσας είναι γεμάτη απο τέτοια παραδείγματα. Αυτό που θα πρέπει να μας απασχολεί θεωρώ ότι πρέπει να είναι οι επιπτώσεις που έχει αυτό στην ζωή μας. Τις επιπτώσεις θα πρέπει να τις αναζητήσουμε προς δυο κατευθύνσεις, στο κατά πόσο επηρεάζει την αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας, και στο κατά πόσο επηρεάζει την κρίση μας και γενικότερα τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Όσον αφορά στο ζήτημα της κρίσης είναι μάλλον το επίμαχο θέμα που ωθεί τους ανθρώπους στην αναζήτηση άλλων εκφραστικών συμπεριφορών. Είναι, πιστεύω, γενικά αποδεκτό ότι οι γλωσσικές μας συνήθειες επηρεάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε, υπάρχουν αρκετά παραδείγματα, μπαίνω στον πειρασμό να περιγράψω κάποιες περιπτώσεις αλλά δεν θα το κάνω για να μην ξεφύγω από το θέμα.
Πχ. στην περίπτωση «Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο» είναι πολύ πιθανόν ο ομιλητής να θέλει να υποβιβάσει το γυναικείο φύλο με τον τρόπο που περιέγραψα ήδη, στην περίπτωση που κάποιος θέλει όντως να υποβιβάσει το οποιοδήποτε φύλο ανεξαρτήτως το πως θα έχουμε διαμορφώσει το αποδεκτό πλαίσιο χρήσης της γλώσσας αυτός θα καταφέρει να το κάνει. Οπότε δε συζητάμε για αυτήν την περίπτωση, συζητάμε την περίπτωση που κάποιος χρησιμοποιεί την έννοια άνθρωπος σε πλαίσια που θα έπρεπε να έχει την τυπική έννοια και παρόλα αυτά ασυνείδητα την συγχέει με την έννοια άνδρας και αποκλείει τις γυναίκες.
Νομίζω ότι έχουμε υπερεκτιμήσει αυτήν την περίπτωση, ο άνθρωπος που έχει τέτοια συμπεριφορά μόνο λόγω της γλώσσας θ' αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα στην καθημερινή του ζωή, γιατί τότε θα θεωρεί και ότι όλες οι γάτες είναι θηλυκές, όλοι οι σκύλοι αρσενικοί, ότι τα μωρά δεν έχουν φύλο7 κοκ. Αυτό που νομίζω ότι συμβαίνει είναι ότι η σύγχυση λειτουργεί μόνο κατά κάποιο τρόπο επιρρωτικά στην άποψή του για το γυναικείο φύλο.
Το ζήτημα της αποτελεσματικότητας της επικοινωνίας παρότι φαίνεται πιο απλό τελικά νομίζω ότι επιδέχεται μεγαλύτερη ανάλυση. Καταρχήν για να συνεχίσουμε θα πρέπει να ορίσουμε κάπως την έννοια της αποτελεσματικότητας. Συνήθως 2 πράγματα θεωρούνται ως κριτήρια αποτελεσματικής επικοινωνίας σε μια γλώσσα, Η Ακρίβεια (η δυνατότητα μεταφοράς όσο το δυνατόν πιο ακριβούς νοήματος από τον ομιλητή στον ακροατή) και η οικονομία (χρόνος που απαιτείται για την επικοινωνία).
ο διαχωρισμός των λέξεων σε γραμματικά γένη είναι μια πρακτική που ακολουθούν οι περισσότερες γλώσσες. Υπάρχουν μεν γλώσσες χωρίς γένη (Νέα Αγγλικά, Τουρκικά, Ουγγαρέζικα, Γριλανδικά) αλλά η συντριπτική πλειοψηφία των γλωσσών χρησιμοποιεί από δυο έως και πάνω από δεκαπέντε γένη, ο συνήθης διαχωρισμός περιλαμβάνει δυο ή τρία γένη, στην περίπτωση των δυο γενών μπορεί να είναι είτε αρσενικό - θηλυκό είτε άλλος διαχωρισμός όπως έμψυχο και άψυχο, σε περιπτώσεις με πολλά γένη μπορεί να είναι κατηγορίες όπως άνθρωποι, ζώα, μεγάλα αντικείμενα, μακριά αντικείμενα, φυτά κ.α.
Γενικά στη σύγχρονη γλωσσολογία το φαινόμενο των γενών αντιμετωπίζεται ως ένα σύστημα κατηγοριοποίησης των ουσιαστικών που επιδρούν και στη χρήση των υπολοίπων ειδών λέξεων. Το φαινόμενο αυτό επιδρά με θετικό τρόπο κυρίως στην οικονομία μιας γλώσσας, μας δίνει τη δυνατότητα μέσω αντωνυμιών ν' απευθυνόμαστε σε διαφορετικές ομάδες οντοτήτων χωρίς να γίνεται σύγχυση.
Για να γίνει κατανοητό αυτό θα χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα. Σε μια καφετέρια υπάρχουν τρία κατειλημμένα τραπέζια, στο ένα τραπέζι κάθονται μόνο γυναίκες, στο άλλο μόνο άνδρες και στο τρίτο μια μικτή παρέα. Ο ομιλητής της ελληνικής μπορεί ν' απευθυνθεί στο πρώτο τραπέζι λέγοντας «αυτές» πχ. στην ερώτηση «ποιός ζήτησε το λογαριασμό;» μια απάντηση «αυτές» αρκεί, στην περίπτωση των ανδρών και της μικτής παρέας δεν υπάρχει μονολεκτική απάντηση, το «αυτοί» αναφέρεται και στα δυο φύλα. Από αυτήν την σκοπιά μπορούμε να πούμε ότι ο γυναικείος πληθυσμός έχει το πλεονέκτημα του ότι έχει μια γραμματική κατηγορία δεσμευμένη γι' αυτόν, δεν ακούγετε λίγο οξύμωρο;.
Μια πιθανή συνέπεια αυτού του γεγονότος στους ομιλητές των Ελληνικών μπορεί να είναι ότι ο γυναικείος πληθυσμός παρατηρεί περισσότερο (από τον ανδρικό) την κατανομή των φύλων σ' ένα χώρο για να μπορεί να χρησιμοποιήσει το θηλυκό γένος όταν υπάρχουν μόνο γυναίκες, σε αντίθεση με τον ανδρικό πληθυσμό ο οποίος συνήθως κάνει χρήση του αρσενικού γένους. Δεν έχω υπόψη αν έχει γίνει κάποιο σχετικό πείραμα αλλά από προσωπική εμπειρία το θεωρώ πολύ πιθανό να συμβαίνει (αυτός είναι και ένας τρόπος που οι γλωσσικές μας συνήθειες επηρεάζουν την κρίση μας και μάλλον επηρεάζει αρνητικά το ανδρικό φύλο με την έννοια ότι δεν είναι τόσο παρατηρητικός ως προς την κατανομή φύλων στο χώρο που βρίσκεται).
Νομίζω ότι η καλή γνώση της χρήσης της γλώσσας και η αντιμετώπιση των γενών μόνο ως γραμματικές κατηγορίες διαλύει τη σύγχυση και τα προβλήματα που δημιουργεί. Εάν μιλάμε για ικανούς ομιλητές και ανθρώπους με στοιχειώδη παιδεία δεν υπάρχει σοβαρό θέμα παρανοήσεων και ακόμα λιγότερο δεν υπάρχει θέμα ασυνείδητου αποκλεισμού των γυναικών (παρατηρήστε την τελευταία πρόταση -και ακόμα λιγότερο...- αυτό που λέω είναι αντιφατικό, παραδεχτείτε όμως ότι καταλάβατε τι θέλω να πω, ο συλλογισμός αυτός είναι αρκετά πιο πολύπλοκος από αυτόν που χρειάζεται για να διαχωρίσετε τα γραμματικά γένη από τα φυσικά φύλα).
Πιστεύω θα ήταν καλύτερα αν η λέξη άνθρωπος ήταν ουδέτερου γένους θα πετυχαίναμε μεγαλύτερη οικονομία (και ενδεχομένως οι άνδρες θα παρατηρούσαν καλύτερα τις κατανομές των φύλων στους χώρους που βρίσκονται). Μια τόσο μεγάλη αλλαγή θέλει χρόνο για να συμβεί, αν ξεκαθαρίσουμε στο μυαλό μας τη διαφορά των γραμματικών με τα φυσικά γένη τότε ίσως οι μελλοντικές γενιές να μεταφέρουν τη λέξη «άνθρωπος» στο ουδέτερο γένος.
Υποσημειώσεις
- η μετάφραση του βιβλίου «με αυτό μοιάζει η ομοφωνία» έχει γίνει μόνο στο θηλυκό γένος η ανάλυση των μεταφραστών γύρω από αυτό το γεγονός γίνεται εδώ
- Γενικά με των όρο «σημασία» και «σημαίνω» αναφέρομαι σε αυτό που είχε στο μυαλό του ο ομιλητής όταν έκανε χρήση του λόγου, με τον όρο τυπική σημασία αναφέρομαι στη σημασία όπως την χρησιμοποιούν τα λεξικά.
- Η μελέτη της σημασίας σαν μια διαχρονική έννοια (όπως αναφέρεται στα λεξικά)
- Η μελέτη της σημασίας συμπεριλαμβάνοντας τις γνώσεις και τις προθέσεις των ομιλητών καθώς και την ευρύτερη γνώση για το περιβάλλον
- η οπτική που αναδεικνύει το σκοπό που έχουμε κάνοντας χρήση της γλώσσας (επιτέλεση γλωσσικών πράξεων)
- Σημείο, (δυαδικό σημείο): η δυάδα που αποτελείται από τη λέξη και την έννοια, η λέξη αναφέρεται ως «σημαίνον» και η έννοια ως «σημαινόμενο», σε διαφορετικό ορισμό το σημείο αποτελεί τριάδα (τριαδικό σημείο) λέξη, έννοια και την πραγματική οντότητα που αναφέρεται. Επέλεξα τον όρο σημείο γιατί η έννοια της συνδήλωσης χρησιμοποιείται κυρίως στη σημειολογία
- πριν το 1500 υπήρχε η άποψη ότι τα νεογέννητα μωρά δεν έχουν φύλο και αυτό δημιουργείται κατά την ανάπτυξη.